Erozja - proces niszczenia wierzchniej warstwy powierzchni ziemi przez takie czynniki jak woda i wiatr. Obejmuje ona procesy odspajania i odrywania cząstek gleby oraz przenoszenia i osadzania ich w inne miejsca.
Erozję możemy podzielić na dwa rodzaje: erozję wodną i wietrzną.
Działanie spływającej wody i wiatru może być różne.
Dlatego też wydzielono:
Erozję powierzchniową
Spływająca po zboczu woda zmywa wierzchnią warstwę gleby. Wskutek tego zachodzą zmiany w budowie gleby i ma miejsce segregacja cząstek. Materiał uniesiony, a następnie osadzony, ma zupełnie inną strukturę niż gleba, z której pochodzi, ma też zupełnie inny skład mechaniczny. Proces erozji powierzchniowej powoduje przekształcenie gleb na zboczu i u jego podnóża, zachodzi także zmiana kształtu zbocza.
Erozję liniową (żłobinową i wąwozową)
Zachodzi przy skoncentrowanym spływie wody. Woda rozmywa żłobiny, które mogą przekształcić się w wąwozy. Prędkość wody, płynącej żłobiną uformowaną na powierzchni zbocza jest znacznie większa niż wody płynącej po powierzchni gładkiej. Cienki strop kanalika szybciej się zapada i powstaje głęboka bruzda.
Najczęściej przekształcenie się głębokiej żłobiny w wąwóz odbywa się podczas silnego deszczu letniego. W rozwoju wąwozów szczególną rolę odgrywają progi erozyjne, których następstwem są tzw. kotły. Obniżanie się dna i podcinanie ścian powoduje dalszy rozwój wąwozu.
Udział erozji w ruchach masowych
Ruchy masowe zachodzą wskutek działania siły ciążenia na zboczach o naruszonej równowadze wierzchnich warstw. Główną rolę odgrywa przy tym wsiąkająca woda, która zwiększa ciężar warstw skalnych oraz ułatwia ich przemieszczanie się (ześlizg) w wyniku zmniejszenia tarcia. Ruchy masowe zdarzają się głównie w okresach roztopów oraz długotrwałych deszczów.
Do ruchów masowych, zaliczamy:
Osuwiska
są najgroźniejszą formą ruchów masowych. Impulsem do powstania osuwiska jest naruszenie równowagi wskutek np. podcięcia zbocza przy wykonywaniu wykopu, przez pogłębiający się, atakujący brzeg potok lub rzekę. Osunięcie się zbocza jest poprzedzone powstaniem głębokich szczelin. Odspojony u góry materiał zsuwa się, czasem razem z budynkami, drzewami. Powierzchnia osuwiska deformuje się i pęka. U dołu tworzy się potężny jęzor. U góry osuwiska powstaje głęboka na kilka metrów nisza o stromych ścianach, często wypełniona wodą. Powierzchnia jednego osuwiska może dochodzić do kilkunastu hektarów, a ilość osuniętego materiału kilka mln m3
Soliflukcja
zachodzi w okresach roztopów na zboczach o spadku pow. 20% i zacienionych. Po okresie mroźnej zimy, kiedy głębokość zamarznięcia gleby dochodzi do 1 m lub więcej, następuje przy dodatniej temperaturze powietrza rozmarzanie zarówno od dołu, jak i od powierzchni gleby. Wierzchnia, orna warstwa gleby jest w tym czasie silnie uwilgotniona i wykazuje mniejszą spoistość. Przy niewielkim nawet impulsie następuje zsuwanie się ciężkiej, nasiąkniętej wodą warstwy po zamarzniętej głębszej warstwie. Wskutek tego powstaje płytkie koryto o szerokości do kilku metrów z jęzorem u podnóża zbocza. Spływ powierzchniowy dokonuje dalszych zniszczeń.
Spełzywanie
może zachodzić na stromych, zadarnionych zboczach. Objawy spełzywania to poziome pęknięcia darni, nieduże wypiętrzenia i narastające nierówności na zboczu.
Przyczyny powstawania erozji
Naturalne:
Klimat – przebieg i skutki erozji zależą od takich czynników klimatycznych, jak: rozkład, wielkość i rodzaj opadów oraz od temperatury. Im trudniejsze będą warunki wzrostu roślin (wyższe temperatury, niedostateczna ilość i niekorzystny rozkład opadów), tym wzrost będzie słabszy, a silniejsze zagrożenie rozmywem.
Rzeźba terenu – natężenie erozji jest zależne od spadku i długości zbocza. Im teren jest silniej sfalowany, poprzecinany dolinami, tym spływ wody jest szybszy. Natężenie erozji jest wprost proporcjonalne do spadku i długości zbocza, przy czym wpływ spadku jest większy od wpływu długości zbocza.
Budowa geologiczna i rodzaje gleby – do cech gleb, które mają największy wpływ na podatność na erozję należą: skład mechaniczny, przepuszczalność, pojemność wodna, żyzność i wreszcie struktura. Do gleb i skał najbardziej podatnych na erozję zalicza się less. Za najbardziej odporne uważa się gleby szkieletowe, górskie, odznaczające się dużą przepuszczalnością. Często jednak o rozmiarach strat erozyjnych decyduje nie tylko podatność gleby na rozmywanie, ale i jej miąższość i sposób użytkowania.
Antropogeniczne:
Układ przestrzenny użytków – lasy i wieloletnie użytki zielone najlepiej chronią glebę. Na pola orne należy przeznaczać zbocza o spadkach mniejszych niż 20% i dostatecznie dobrej glebie, czyli miejsca, gdzie nie zagraża zniszczenie gleby wskutek spływów. Trzeba pamiętać, że łatwiej jest erozji przeciwdziałać niż starać się o przywrócenie pierwotnego stanu na zboczu oraz zniszczonej glebie.
Rodzaj i sposób uprawy – na zboczach o spadkach większych od ok. 6% konieczny jest właściwy układ pól umożliwiający uprawę poziomą. Na zboczach o spadkach większych niż 10% gleba podczas orki przemieszczana jest przez pług ku dołowi. Najbardziej niebezpieczna, z uwagi na ułatwianie spływu, jest orka z góry w dół zbocza. Z tego powodu nie zaleca się uprawy płużnej na zboczach o spadku większym niż 20%. Znaczenie ma również dobór roślin uprawnych (od niego zależy osłona, jaką zapewniają glebie rośliny), a także częstotliwość orek i innych zabiegów uprawnych. Wieloletnie rośliny (np., trawy, lucerna) doskonale zabezpieczają przed silnym nawet spływem. Mniej skutecznie chronią glebę rośliny ozime, jak żyto, rzepak; jeszcze mniej zboża jare osłaniające tylko przed spływem letnim. Szczególne zagrożenie stwarza uprawa roślin, które w okresie silnych opadów nie osłaniają należycie gleby, np. ziemniaki, buraki, tytoń, kukurydza
Infrastruktura techniczna – Jeśli drogi kierują wodę na pole lub do wąwozu, to skoncentrowany spływ szybko dokona zniszczeń. Duże zagrożenie na terenach lessowych stanowią nie umocnione wadliwie wytyczone drogi polne. Do szkodliwych poczynań człowieka należy kopanie rowów odwadniające łąki śródpolne ze zbyt dużym spadkiem. Rowy takie ulegają rozmyciu.
Oprócz powyższych, istnieje jeszcze szereg innych przyczyn występowania czy wzrostu natężenia erozji, chociażby niekontrolowana turystyka czy budowa drogi lub linii kolejowej w wykopie, który przecina zbocze. Może to całkowicie zmienić krążenie wód podziemnych i powierzchniowych, naruszyć stan równowagi i spowodować nieprzewidziane skutki ujemne.